Longarts Sander de Hosson is consulent palliatieve zorg. Hij begeleidt veel patienten en families in de laatste levensfase. Voor Carend zette hij negen zaken op een rij die hij aan het begin van een sterfbed met de familie deelt. "Het is belangrijk dat naasten vooraf goed ingelicht worden over het verloop van de stervensfase en welke symptomen kunnen optreden. Kennis over de stervensfase kan veel rust geven."
"Kennis over de stervensfase kan ook veel rust geven"
De tijdsduur van het stervensproces is ongewis.
Sterven laat zich niet plannen. Ik vertel altijd dat de duur van de stervensfase niet goed in te schatten is en een paar uur kan duren, maar dat het ook dagen kan duren. Het is belangrijk om hier echt bij stil te staan. We hebben geen invloed op die tijdsduur en dat willen we ook helemaal niet. Ik vertel ook dat we het proces niet willen, kunnen en mogen versnellen.
Wees voorbereid op reutelen
Reutelen is een veelvoorkomend symptoom in de stervensfase. Het komt bij bijna 50% van de stervenden voor en ontstaat doordat de reflexen afnemen en mensen dus slijm niet meer goed ophoesten of wegslikken, waardoor het achter in de keel blijft. Dat kan een schurend geluid geven. Patienten lijken daar in het geheel geen last van te hebben, maar voor familieleden kan het een vervelend geluid zijn. Als ze vooraf weten dat dit kan gebeuren, is er vaak veel meer rust.
Mensen die sterven gaan er anders uitzien
Bij stervende mensen zie je vaak dat met name het gelaat er anders uit gaat zien: de wangen kunnen invallen, de neus wordt spitser en vaak ook bleker of grauwer. Ook ontstaan er vaak paarsblauwe verkleuringen op benen, armen en ook op de romp.
Ademstops kunnen optreden
Bij stervende mensen komt het vaak voor dat er ademstops optreden. Men noemt dit de Cheynes-Stokes ademhaling, waarbij mensen wel tot 30 seconden niet ademen en daarna ineens snel ademhalen. Ook hiervoor geldt dat het goed is dat familieleden dit vooraf weten.
Mensen die sterven zijn vaak niet meer aanspreekbaar
Een van de meest klassieke symptomen van sterven is dat mensen niet meer aanspreekbaar zijn. Op de laatste dag van het leven is dit bij 75% van de mensen het geval. De reden van de sufheid is dat als organen falen de afvalstoffen van het lichaam (ureum, ammoniak, koolstofdioxide) niet meer afgevoerd worden. Ik adviseer bij het begin van de stervensfase altijd dat niet gewacht moet worden met het woordelijk afscheid nemen en het bespreken van belangrijke zaken.
Stikken komt niet voor
Doordat vrijwel alle mensen in de laatste dagen verminderd aanspreekbaar zijn, zie je dat stikken bij een stervensproces niet voorkomt (een longbloeding is uitermate zeldzaam en een uitzondering op deze regel). Als er toch symptomen van benauwdheid zijn, zullen zorgverleners ingrijpen met medicijnen als morfine of als dat niet voldoende is palliatieve sedatie. Die kennis kan veel rust geven.
Gehoor en gevoel blijven heel lang intact
In wetenschappelijk onderzoek is aangetoond dat stervende mensen tot ver in de stervensfase blijven horen en voelen (door het meten van hersenactiviteit met plakkers). Het is heel belangrijk dat familieleden en naasten dat weten. Afscheid nemen kan je op vele andere manier doen dan met alleen woorden. Ik vertel ook altijd dat je in de directe nabijheid nooit over een stervende mens moet praten, maar altijd met of tegen hem of haar.
Een waakmand, de bedsidesingers of koppelbed kunnen heel fijn voor naasten zijn
De waakmand wordt de laatste jaren veel aangeboden aan naasten. In deze mand zitten allerlei producten die naasten kunnen helpen in de stervensfase zoals boeken, gedichtenbundels, boekjes voor kinderen, muziek en informatie. Ook kan gebruik gemaakt worden van de diensten van de [bedside singers](https://bedsidesingers.nl). Het koppelbed is een extra bed die tegen het hoog-/laagbed geplaatst kan worden. Door de overhellende matras zitten er geen vervelende richels in het bed. Hierdoor kunnen geliefden intiem samen zijn in de laatste fase. Ik heb mensen lepeltje-lepeltje zien liggen. Fantastisch. In de meeste ziekenhuizen en hospices is een koppelbed aanwezig, maar ze zijn ook steeds meer beschikbaar in de thuiszorg en in verpleeghuizen.
Betrek kinderen bij het sterfbed
Ik adviseer altijd om kinderen, als zij dat zelf willen, te betrekken bij het sterfbed. Hun kijk op de zaken is vaak heel open en eerlijk. Als ze niet aanwezig mogen zijn, zullen ze er over fantaseren en die gedachten kunnen afschrikwekkend zijn. Alle reden om kinderen altijd toe te laten tot de laatste fase. Ik ben daar door mijn ervaringen echt anders over gaan denken.
Het zorgplatform Carend wil de kennis over palliatieve en terminale zorg verbeteren. Elke dinsdag organiseren we webinars voor zorgverleners én iedereen die geinteresseerd is in dit onderwerp. Er zijn ook veel webinars terug te kijken. Lees hier meer.
Carend ontwikkelde samen met het Tijdschrift voor Verzorgenden deze tekening. Het kan gebruikt worden in onderwijssituaties en is hier te downloaden.
Longarts Sander de Hosson